ԶՈՒԼԱԼ ԵՐԳԵՑՈՂՈՒԹԻՒՆ

Հայ երաժշտութեան եւ յատկապէս երգարուեստի համար խառնիճաղանջ մեր ժամանակներում, երբ բարձր երաժշտութիւնը բարձրագոյն մակարդակով անտեսւում է ու արհամարհւում, իսկ հայ երգը՝ աղճատւում ու խեղդւում օտարածին ու ցածրաճաշակ մեկնաբանութիւններով, յանկարծ տարբեր անկիւններից թարմ զեփիւռ է փչում՝ յոյս տալով, որ ամեն ինչ կորած չէ, որ դեռ կան հայ երգն անաղարտ ու միանգամայն ճաշակաւոր մեկնաբանողներ:

Այս անգամ զեփիւռը փչեց Նիւ Եորքից՝ ի դէմս «Զուլալ» առանց նուագակցութեան ազգագրական եռեակի (Zulal Armenian A Cappella Folk Trio): Հէնց «Զուլալ» անուանուած խտապնակը մեծ յայտնութիւն եղաւ շրջապատիս եւ ինձ համար: Ամերիկայում ծնուած երեք հայուհիներ՝ Թենի Աբելեանը, Երազ Մարգարեանը եւ Անայիս Թեքերեանը սեփական մշակումներով երկձայն եւ եռաձայն, կատարում են հայ ժողովրդական եւ գուսանական երգեր: Պարզ, անպաճույճ, գողտրիկ, սրտաբուխ եւ յուզիչ: Եո առաջին հարցը, որ ծնուեց մէջս, այն էր, թէ ինչպէ՞ս են Արեւմուտքում ծնուած, այդ հսկայական, մարդու հոգին ճնշող վիթխարի մեգապոլիսում ապրող աղջիկները հասել հայ երգի ըմբռնման նման խորութեան ու նրբութեան եւ ստացել նման վճիտ, լեռնային աղբիւրի ջրի պէս անբասիր հնչողութիւն…

Դեռեւս հարիւր տարի առաջ Կոմիտասը գրել է, որ հայ տղամարդիկ, դեռ պատանեկան հասակից, հայ երգը յաճախ կատարում են «թաթարական, ծուռ ու մուռ, անկայուն եւ անճաշակ տառախաղութեամբ…. Իսկ իգական սեռը պահել է զուտ ազգային հնչիւնը» (Կոմիտաս վարդապետ, Ուսումնասիրութիւններ եւ յօդուածներ, գիրք Ա, Երեւան, 2005, էջ 344): Ահա այդ է վկայում ամերիկահայ «Զուլալ» եռեակն իր իրօք որ զուլալ երգեցողութեամբ, որն այսօր օտար ափերում է պահպանում հայ ժողովրդական երգի կատարման աւանդները՝ մատուցելով, սակայն, միանգամայն թարմ մեկնաբանութեամբ:

Մայր մեղեդուն ընդելուզուած մեկ-երկու նրբին շտրիխ կամ զուգահեռ հնչող մեղեդի՝ մի քանի ինտերվալներ բարձր կամ ցածր, մեղմ ձայնառութիւն եւ այս կամ այն դարձուածի կրկնութիւն, ասես ինքնաբուխ ակորդներ եւ ձայնային էֆեկտներ՝ եւ հազար անգամ լսուած, արդեն ծանրացած երգը հնչում է նորովի, ստանում թարմ գոյներ, յուզում մինչեւ հոգուդ խորքերը: Ընդորում, «Զուլալը» հաւասար յաջողութեամբ կարողանում է արտայայտել ե՛ւ գեղջկական-քնարական զգացումները («Իմ խորոտիկ եար», «Քելեր-ցոլեր», «Սարի սիրուն եար», «Սարերի հովին մեռնեմ», «Բինգեոլ», «Էս գիշեր»), ե՛ւ ծիսական երգերի տարերքը («Վիճակ»՝ Համբարձման երգերի շարքը), ե՛ւ կատակերգերի աշխոյժ ոգին: Մեզանում չարչրկուած, գրեթէ ռաբիսացուած «Ղափամա» կատակերգը (որ միշտ անտարբեր էր թողնում ինձ) նոր շունչ է ստացել ասես հմայական թուացող խօսքերի եւ բամբասանք-բացականչութիւնների համեմումով, «Զինչ ու զինչ» երգում ասես լսելի են հայ հեթանոսական մշակոյթի հզօր ներդաշնակութիւնները, իսկ թռչունների ձայների օգտագործումը «Արի իմ սոխակ» օրորոցայինում երգը օժտել է մի նոր ախուրժալուր երանգով: Մեր հարսանիքների ժամանակ երգուող «Հարս եմ գնում» երգը ինձ միշտ թուացել էր էժանագին զգայացունց նեյնիմ, բայց ահա «Զուլալը» իր եռաձայն երգեցողութեամբ այս երգով պատկերում է մեր նախատատերի ապրած ողբերգութիւնը, որոնց կնութեան էին տանում գրեթէ երեխայ, աշխարհից անտեղեակ, տանում էին հեռաւոր բնակավայրեր, անծանոթ ընտանիքներ, որի հանդէպ անկարող է չփլուզվել զգայուն սիրտդ: Երգի ողբերգական տպաւորութիւնը սրւում է «նանի ջան, նանի» հանկերգի կրկնութեամբ…

Եվ այս բոլորը՝ միշտ չափի մէջ: Զսպվածութիւն եւ խոնարհութիւն: Զգում ես կատարողների սերն ու գորովը երգուող իւրաքանչիւր հնչիւնի հանդէպ: Երգերին յաւելեալ հմայք են տալիս նաեւ արեւելահայերէն լեզուի արեւմտահայերէն առոգանութիւնը:

Ամեն ինչ սկսուել է 2002 թուականի աշնանը, երբ գեղեցիկ անուններով եւ գեղեցիկ ձայներով երեք սիրունատես հայ ընկերուհիները՝ Թենին, Երազը եւ Անայիսը, սկսել են քննարկել իրենց սէրը առանց նուագակցութեան երգեցողութեան հանդէպ եւ որոշել են նուիրուել այդ գործին: Այդ ժամանակից ի վեր «Զուլալ» անուանուած եռեակը զարգացրել է իր երկացանկը, ելոյթներով շրջել գրեթե ողջ ԱՄՆ-ով մեկ, իսկ նրանց խտապնակը 2005-ին Լոս Անջելեսում կայացած հայ երաժշտության տարեկան մրցանակաբաշխութեան ժամանակ արժանացել է «Լաւագույն յայտնութիւն» եւ «Լաւագույն վոկալ աւանդական ալբոմ» մրցանակներին, իսկ CD Baby database համացանցային կայքէջում, որտեղ 73 հազարից ավելի երգիչների եւ խմբերի խտապնակներ են ներկայացուած, երկու շաբաթուայ ընթացքում դարձել է բեսթսելեր: Եռեակը համագործակցել է երաժշտական արտադրիչ Ջէյ Արմէնի (Արմէն Մեսչեան) եւ ձեւաւորող նկարիչ Գեւորդ Մուրադի հետ «Զուլալ» խտապնակի ստեղծման գործում, որն ընդգրկում է «Կաքաւը թռաւ» երգի տեսագրութիւնը, համացանցային կայքէջը (http://www.zulal.org), երգերի անգլերէն բացատրությունները եւ 12 ձայնագրութիւն: Ընդամենը 12, մինչդեռ հայ երգարուեստի անաղարտ մեկնաբանմանը ծարաւ ունկնդիրը շատ աւելին է ցանկանում լսել: «Զուլալը» պէ՛տք է հանդէս գայ Հայաստանում եւ բոլոր հայագաղութներում՝ հայ երաժշտութեան աղտոտուած հնչոլորտում (ֆօնօսֆէրա) կրկին եւ կրկին հաստատելու համար հայ երգի կատարման ճշմարիտ սկզբունքները եւ դարձեալ բացայայտելու նրա՝ նորովի ու թարմ հնչելու անսպառ հնարավորութիւնները: