ԵՐԵՎԱՆԻ ԽԱՆԻ ԴԵՄ ՎՐԱՑ-ՊԱՐՍԿԱԿԱՆ ՊԱՏԵՐԱԶՄՆԵՐԸ ԵՎ ՎՐԱՑ ՀԵՐԱԿԼ Բ ԹԱԳԱՎՈՐԻ ԿՈՂՄԻՑ ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ ԴԱՇՏԱՎԱՅՐԻ ԱՎԵՐԸ

(Նախորդ պատումի շարունակությունը. Հատված Արմավիրի համայնքի պատմությունը գրքից)


Հերակլի զորքերը… <ասպատակային արշավանքներ էր կատարում Հայաստանում և ամայացնում, կողոպտում ու թալանում նրա գյուղերն ու շրջանները, գործադրում բռնություններ, գերեվարում մեծ թվով բնակիչներ>,
…ականատեսներն ու վավերագրողները, Հերակլի գործողությունները
համեմատում են Շահ Աբաս 1604-ի ավազակաբարո
զորքերի նվաճումների ու բռնությունների հետ,
Հերակլը նենգաբար խաբում է հայերին…
…Պատմական իրադարձությունների կիզակետում են հայտնվել
մեր նախնիների բնակավայր Ղուրդուղուլի ու Բլուր գյուղերը,
Հերակլը գերեց ու Վրաստան քշեց հայկական 150 <գյուղերի գերիներ>,
…հայ գաղթանականները մասնակցեցին Հալվաբարի և այլ քաղաքների շինարարությանը, և բնակություն հաստատեցին Վրաստանում
…հայերը ընդվզեցին Հերակլի դեմ, անձամբ հայերի մոտ է գալիս վրաց արքան…
…արքայի առջև <հայերի շահերը> ներկայացնողը Արմավիր-Ղուրդուղուլիի քեյխուդա Խրտնած Հարությունն էր…
…արմավիրցիների մի մասի Ռուսաստան անցնելը և Հյուս. Կովկասի
բնակավայրերից մեկին Արմավիր
/հետագայում` Արմավիր քաղաք/ անվանակոչումը...


* * * *

1762-1779 թթ. վրաց-պարսկական երկարատև ու արյունահեղ պատերազմների <վերջին ակորդը…> 1779-ի աշնանը վրաց Հերակլ Բ կողմից Արարատյան դաշտի բնակչության տեղահանումը և վերաբնակեցումն էր Վրաստանում:

Վրաց Հերակլ Բ թագավորը կրկնել է Շահ Աբասի 1604 թվ. <մեծ սյուրգյունի> փորձը:

Ընդհանուր առմամբ Արարատյան աշխարհի 150 բնակավայրերի, նամանավանդ հայկական յոթը գյուղերի տեղահանության իրադարձությունները նկարագրված, իսկ ժամանակագրությունը տրված են ժամանակի հայտնի ու անհայտ վավերագրողների կողմից:

Վրաստան բռնագաղթած հայկական գյուղերի թվում էր նաև Բլուրն ու Ղուրդուղուլին: Եվ քանի որ պատմական իրադարձությունների կիզակետում են հայտնվել մեր նախնիների բնակավայր Ղուրդուղուլի ու Բլուր գյուղերը, նպատակահարմար համարեցի ներկայացնել Թադևոս Հակոբյանի Երևանի 1500-1800 թթ. պատմության` մեր գյուղերին առանչվող էջերը:

1779 թ ամռանը վրաց Հերակլ Բ 40 հազարանոց բանակը արշավում է Երևանի բերդի վրա` պատժելու հարկազանց պարսիկ խանին: Խանը, իր հերթին, ցանկանալով Հերակլին զրկել տեղական հայ մեծամեծերին օժանդակությունից, նրանց հավաքում և փակում է Երևանի բերդում: Երևանի բերդը Հերակլը գրավել չկարողացավ. <Հերակլի զորքերի մեծ մասը ջոկատների բաժանված ասպատակային արշավանքներ էր կատարում երկրում և ամայացնում, կողոպտում ու թալանում նրա գյուղերն ու շրջանները, գործադրում բռնություններ, գերեվարում մեծ թվով բնակիչներ>: Դեպքերի ականատեսներն ու վավերագրողները, Հերակլի գործողությունները համեմատում են Շահ Աբաս 1604-ի ավազակաբարո զորքերի նվաճումների ու բռնությունների հետ, որի հիմնական նպատակն էր ավերել երկիրը և գերեվարել մեծ թվով բնակիչների, ունենալով խանին թուլացնելու նպատակ:

Հերակլի այս արշավանքը իր դաժանությամբ եզակի դեպք է հայ-վրացական հարաբերությունների պատմության մեջ,- նկատում է հեղինակը:

* * * *

Արարատյան դաշտավայրի բնակչության բռնագաղթը Վրաստան

Արարատյան դաշտի, այդ թվում Ղուրդուղուլիի և Բլուրի բնակիչները, վրացական ասպատակող զորքերի սարսափից, հարկադրված էին լքել հայրենի գյուղը և փախչել Բայազետի կողմերը: Օգտագործելով տեղական մելիքների և <Բլուր գյուղից տեր Հովհաննեսի, ինչպես նաև Հայոց կաթողիկոս Սիմոն Երևանցուն, Հերակլը համոզում է Բայազետի կողմերը փախած հայերին վերադառնալ իրենց հայրենի գյուղերը: /Հերակլը ձևացնում էր/, թե ինքը եկել է ոչ թե նրանց պատժելու, կոտորելու կամ նեղություն պատճառելու, այլև ազատագրելու պարսկական լծից: Չկասկածելով վրաց արքայի ազնվության վրա, փախստականներին համոզում են վերադառնալ հայրենի գյուղեր>: Շատով պարզվեց, որ Հերակլը նենգաբար խաբել է Բայազետից վերադարձած հայերին: Դեռ իրենց գեղերում չտեղավորված և ճանապարհի փոշին չմաքրած` Հերակլի ամենաավազակաբարո զորքերը հարձակվում են նրանց վրա և ավարի ենթարկում նրանց ու Արարատյան աշխարհի մյուս գյուղերը, ոչնչացնելով և թալանելով նրանց ունեցվածքը, հրկիզելով տները, զավթելով բերքը>:

Չկարողանալով գրավվել Երևանի բերդը, Հերակլը վճռում է նահանջել, <որոշելով իր զորքի հետ Վրաստան քշել հազարավոր հայ գերիների…Հերակլը գերեվարում է բազմաթիվ բնակիչներ, հատկապես Բայազետից վերադարձածներին և իր զորքի հետ միասին քշում դեպի Վրաստան>: Վրաստան քշված հայկական 150 <գյուղերի գերիների թվում էին> նաև մեր նախնիների Ղուրդուղուլի և Բլուր գյուղերի բնակիչները, իրենց մելիքներով ու քեթխուդաներով հանդերձ>/էջ` 120/, ձեռքի հետ էլ վրացիները կողոպտեցին իրենց ճանապարհին <հանդիպած բոլոր վանքերը>: Ականատես հեղինակ Հարութ. Արարատյանը վկայում է, որ <գերեվարված և Հերակլի զորքի հետ տարվող բնակչությունը գտնվում էին ամենաողերմելի վիճակում. ամբողջ ունեցվածքից զրկված, ցնցոտիների մեջ, բոկոտն և սոված: Նրանց մի մասը ցրտից ու սովից զոհվում է ճանապարհին, ոմանք կարողանում են փախչել և փրկել իրենց կյանքը, իսկ մյուսները Թիֆլիս են հասնում օրահասական վիճակումՙ/էջ` 120/: Հերակլը հայերին չճորտացրեց, ՚ծանր հարկադիր աշխատանքներ կատարելուց հետո նրանց բնակեցրին /Վրաստանի, հեղ./ գյուղերում և մասամբ Թիֆլիսի Հավլաբար թաղամասում: Հետագայում դրանց մի մասին իրավունք տրվեց վերադառնալու իր ծննադավայրերը: Երեք տարի հետո Երևանի պարսիկ խան Հուսեին-Ալին, իր որդուն ուղարկում է Հերակլի մոտ, խնդրելով <թույլատրել գերեվարված /հայ/ բնակչիչներից ցանկացողներին վերադառնալ իրենց տեղերը>: Տեսնելով, որ բոլորն էլ վերադառնալու ցանկություն ունեն, սահմանափակում է ցանկացողների թիվը: Հայրենիք վերադարձան Վրաստան <գերեվարվածների մեկ երրորդ մասը, իսկ Քյալակարխի, Ղուրդուղուլու և Գյոքքիլիսայի բնակիչներին ընդհանրապես արգելվեց վերադառնալ> /էջ` 122/:


Վրաց Հերակլ Բ թագավորը /1/, Արմավիր համայնքի պատմության գրքի վավերագիրը /2/

Քննարկման առարկա է, թե ինչու հենց ղուրդուղուլեցիներին արգելվեց վերադառնալ հայրենիք: Հերակլը`

ա/. պատժել է մեր նախնիներին` քանզի ճանապարհներին ամենից շատ փախել են ղուրդուղուլեցիները, առաջացնելով արքայի զայրույթը,
բ/. մեր նախնիների անհնազանդ բնավորության համար, ինչը ապացուցվում է մեկ այլ աղբյուրի փաստագրումը, ըստ որի`
գ/. ղուրդուղուլու բնակիչները ընդվզեցին Հերակլի դեմ, երբ նա ցանկացավ հայերին կռվի տանել լեռնականների դեմ,
դ/. երբ խռովության վայր ժամանեց թագավորը, թագավորի դեմ համարձակություն ունեցավ դուրս գալ միայն <Ղուրդուղուլու քեաթխուդա Խրտնած Հարութիւնը>, բողոքելով իրենց համար ստեղծված անտանելի պայմաններից, և որ իրենց ցանկանում են կռվի տանել լեռնականների դեմ,
ե/. չպետք է բացառել` վրաց թագավորը ղուրդուղուլեցիներին արգելել է հայրենիք վերադառնալ, և նրանց պահել է Վրաստանում, քանզի հայերը լավ շինարարներ ու այգեգործներ էին, և վրացիներին հայերը պետք էին որպեսզի զարգացնեին այգեգործությունը, և շինելու Հավլաբար թաղամասը,
զ/. հայերն ունեին իրենց զինյալ ջոկատը, որին էլ Հերակլը ցանկացել է կռվի տանել, բայց որին դեմ էին ղուրդուղուլեցները. խռովությունից զգուշանալով, Հերակլը հետ կանգնեց նրանց կռվի տանելու մտադրությունից:

Եվս մի քանի էական մանրամասեր. ժամանակագրողների փաստագրմամբ միայն Բլուր գյուղ է բնորոշել ՚Հայոց ի Բլուր գիւղՙ /էջ`118/: Դատելով տեքստից Բլուրն ունեցել է գյուղի կարգավիճակ/, հիշատակվում է գյուղի մելիքի` մելիք Մինասի, քահանա տեր Հովհաննեսի, <Ղուդուղուլու բնակիչք և /նրանց քեախուդա-տանուտեր/ Խրտնած Հարութիւնի> անուններն ու զբաղեցրած հասարակական դիրքը /էջ` 120/:
Ժամանակի հեղինակ Մարտիրոս Խալաֆյանի հիշատակմամբ, Հերակլը Երևանի վրա հարձակվեց 40 հազար զորքով և երկիրն ավերելուց հետո իր զորքը Տփխիս քշեց 150 գյուղերի 30 հազար բնակիչների և մեծ քանակությամբ /10 հազար գլուխ/ անասուններ/էջ` 120/: Վրաստանում հարկադրաբար մնացած մեր նախնիների մի մասին, Հերակլը բնակեցրեց է Ղարազա, Լիլով, Թիֆլիս, վերջապես բնակվում են Թելավում /էջ` 122-123/: Իսկ երբ Հերակլը ցանկացավ հայերին բնակեցնել Թոփղարաղաջի` <լեզգիներով և լեռնականների> ասպատակություններին ենթակա շրջանում, <հայ քեթխուդաները իրենց խնդրանքով> շարժել են վրաց թագավորի գութը` իրավունք ստանալով մնալ Թելավում: Այստեղից էլ <բնակիչները ցրվել են այլ շրջաններ>:

Ըստ Անանուն վավերագրողի, հայ տանուտերերը /քեախուդայք/ հավաքվեցին և դիմելով Հերակլին բողոքում են <տեր արքայի>ՙ, թե մեզ այս ու?ր բերեցիք, հիմա էլ տեղից տեղ տեղափոխելով, ցանկանում են լեզգիների դեմ /կռվի/ տանել: Ընդվզողները արժանանում են Հերակլի ցասմանը, արքան սպառնում է, թե ուր <կցանկանա, այնտեղ է կբնակեցնի սրով նվաճած/գերված/ հայերին>: Թագավորի <առաջն է դուրս գալիս Ղուրդուղուլ գեօղ քեաթխուդայ Խրտնած Հարութթիւն>/էջ` 327/: / Հերակլ թագավորի /Խրտնած Հարութթիւն-ը, հեղ/ հիշեցնում է, թե թագավորը խոստումներ /երդումներ/ տալով իրենց Բայազետից Վրաստան բերեց, բայց <ուր է բարօրութիւնն քո>, որ <խոստանում էիր մեզ>: Հայերի ընդվազում ազդեց վրաց արքայի վրա` ղուրդուղուլեցիների մի որոշ մասը մնացել և բնակություն է հաստատել Վրաստանում: Նրանք մասնակցել են Թիֆլիսի հայաբնակ Հավլաբար թաղամասի, Թելավի և Գորի քաղաքների շինարարությանը:

Այս պատմական վավերագրից տեղեկանում ենք, որ վրաց թագավորի հետ խոսողը և ընդվզողը եղել է Ղուրդուղուլի գյուղի ՚ք ե ա թ խ ու դ աՙ /տանուտեր/ Խրտնած Հարությունը:

Համադրելով հիշատակված պատմական աղբյուրները անհրաժեշտ է ընդգծել, որ ա/. Հերակլին չի հաջողվել Վրաստան քշել Ղուրդուղուլի և Բլուր գյուղերի բոլոր բնակիչներին,
բ/. գաղթականները ճանապարհներից, անգամ Վրաստանից, փախել ու վերադարձել են իրենց հայրենիք,
գ/. մեր նախնիների որոշ մասը մահացել է գաղթի ճանապարհին,
դ/. Հերակլը բլուրցիներին արտոնել է վերադառնալ գյուղ, իսկ ահա ղուրդուղուլեցիներին Հերակլը արգել է հայրենիք վերադառնալ, ինչը անդառնալի կորուստ էր:

Հայի ճակատագիր… եթե 1613 թվ. Ղուրդուղուլու հիմնադրումը կայացել էր Ալիսո գյուղի հիմքի վրա, ապա Հերալկի այս բռնագաղթից հետո Ղուրդուղուլին ձևավորվում է ղուլդուղուլեցի փախստականների և Բլուր գյուղի հիմքի վրա: Բնականաբար, Արմավիր են վերադարձել նաև ղուրդուղուլեցիները /այդ թվում նաև իմ ապուպապերը/, սակայն <գաղթի տարիներին> շատ ղուրդուղուլեցիներ /այդ թվում մեր գերդաստանի մի մասը/, բնակություն են հաստատել Համամլուում` Աթոյանները, և Չիգդամալ /Արևաշող/` Ասմարյանները, մյուս ճյուղը գերդասել է բնակվել Կարսում և Գյումրիում, իսկ երրորդը` Քյավառ և <Էրիվան> քաղաքներում և անգամ Սիրիայում.

Պատմաբանների համար ասենք, որ չլիներ Հերակլի կողմից ղուրդուղուլեցիներին Վ ր ա ս տ ա ն գաղթեցնելու պատմական իրողությունը, չլիներ գաղթականության վիճակը նկարագրող այդ վավերագիրերը, մենք այդպես էլ չէինք իմանալու` 18-րդ դարում գոյություն ունեցե?լ էր Ղուրդուղուլի-Արմավիրը, թե? ոչ. այս հիշատակումից անգամ կարելի է եզրակացնել` ռուսների Ղուրդուղուլի գալուց ուղիղ 51 տարի առաջ էլ, դեռ 18-րդ դարի 70-ական թթ., Ղուրդուղուլին հայերով բնակեցված գյուղ էր:

Մի էական հանգամանք ևս. վերը հիշատակված պատմական իրադարձությունների արդյունքներով, մատենագիրները այլևս դադարում են Արմավիրյան դաշտավայրի արևմտյան ծայրամասում տեղակայված բնակավայրին տալ Ալիսո և Բլուր անվանումները, փոխարենը` գյուղերը հանդես են գալիս մեկ հավաքական անվանումով` Ղուրդուղուլի, իսկ բնակչությունը` <հավատացյալ Արմավիրա ժողովուրդ>, կամ, ինչպես կա Արմավիրի Հայկավան գյուղում դեռևս կանգուն եկեղեցու տիտղոսագրում` <Արմավիրի հավատացյլա ժողովուրդ> անվանմամբ:

Հայերի մի մասին Հերակլ թագավորը հետագայում կռվի տարավ լեռնականների դեմ, որտեղից էլ արմավիրցիները Օսեթիայով անցել են Ռուսաստան,բնակություն հաստատելով Եկատերինա կայսրուհու կողմից Հյուսիսային Կ ո վ կ ա ս ու մ հիմնված բնակավայրում, որոնցից մեկին 1848 թվ. հայերը տվել են Արմավիրի անունը, որը անփոփոխ կերպով պահպանվում է մինչև օրս:

Օգտագործված գրականություն
Թադևոս Հակոբյան, Երևանի 1500-1800 թթ.
Պատմության: Լեո, հատոր 3-րդ 2-րդ գիրք, ՀԺՊ ԳԱԱ հրատարակություն, 1971թ: