ԱՐՄԱՎԻՐ ԳՅՈՒՂԱԿԱՆ ՀԱՄԱՆՔԸ 17-19-ՐԴ ԴԱՐԵՐՈՒՄ

Ղուրդուղուլի-Արմավիր անվանմամբ նոր համայնքի հիմնումը,
Հայկական գյուղական համանքը 17-19-րդ դդ,
Արմավիրի տարածքի վերակենդանացումը

Նախևառաջ անհրաժեշտ է ամրագրել մի հանգամանք. բոլոր ուսումնասիրողները միաբերան համակարծիք են, որ Արարատյան դաշտավայրի բնակավայրերը, այդ թվում նաև Արմավիր-Ղուրդուղուլի գյուղը, վերակենդանացել է Արմավիր քաղաքի հիմքի վրա` 1609-1613 թթ., հիմնականում >մեծ սուրգյունից< փրկված արմավիրցիների, ինչպես նաև Հայաստանի պարսկական և տաճկաց /Թուրքիա/ մասերից ինքնակամ-կամավոր Արմավիր վերադարձած կամ, Ամիր Գյունա խանի կողմից բերված-բնակեցված, հայ ընտանիքների կողմից: Նոր բնակավայրի վերակենդանացմանը նպաստել են նաև Երևանի խանի բանակի զորամասերում ծառայող արմավիրցի զինվորականները, նաև ավազակների թալանից /ջալալիների ասպատակություններից/ պաշտպանող տեղացի զինյալ ջոկատների մարտիկները. պարսիկները հարկադրված էին տեղացի հայերին տալ նման արտոնություն, քանզի դաշտավայրի գյուղերը ու գյուղացիներն անպաշտպան էին Արաքսից այն կողմ ապրող թուրք և քուրդ հրոսակների ասպատակություններից. Ալիսո և Բլուր գյուղերը ևս, աճեցված բերքը ու գյուղն ալան-թալանից պաշտպանել նպատակով, ունեին զինյալ ջոկատ, որը պատերազմի դեպքում ապահովվում էր արմավիրցիների գաղթը, միաժամանակ պարտավոր էին համալրել պարսկական զորքի շարքերը:

Ամենայն հավանականությամբ, արմավիրցի զինյալ հայերն էին, որ նախ` Ալիս/ու/ և Բլուր գյուղերը մաքրել մահմեդականներից, ապա հանդիսացել Ղուրդուղուլի - Արմավիր գյուղի բնակչության միջուկը: Չի բացառվում, որ գյուղի անվանափոխության >պահպանմանը< նպաստել են հենց այս արմավիրցի զինյալները, որոնք ակտիվորեն մասնակցել են >Մեծ սյուրգյունից< մազապուրծ արմավիրցիների ներգաղթի կազմակերպմանը:

Ղուրդուղուլիի վերակենդանացմանը մասնակից էին նաև Արմավիրը հայրենասիրական մղումով Արմավիրյան դաշտում բնակություն հաստատած վասպուրականցի, խոռխոռունցի, նույնիսկ ղարաբաղցի հայ ընտանիքները:

Ժամանակի առումով, Ղուրդուղուլիի վերակենդանացումը և հայ բնակչության հավաքագրումը տևել է մի քանի տասնամյակ: Միայն 1613 թ է սկսվում Երևանի խանության հարաբերական անդորրն ու զարգացումը, ինչն էլ իմ համոզմամբ, պետք է համարել նոր անվանում կրող բնակավայրի` Ղուրդուղուլիի հիմնադրման տարեթիվը: Նաև 1613-ին Ղուրդուղուլիի համայնքը ընտրել է իր համայնքապետ` քեդխուդա - տանուտեր, ունեցել է >ժամի<` եկեղեցու քահանա, ինչը հայաբնակ համայնքի կայացման վկայագիրն է:

Մի կարևոր խնդիր ևս. >համայնքի< խնդիրը ուսումնասիրող Լ. Խաչիկյանը իր »14-15 դդ Հայկական գյուղական համայնքի մասին « հոդվածում գրում է, թե հնում չի եղել գյուղական համայնք հասկացությունը, այլ կոչվում էր >ժողովուր<: Իսկ որ >գյուղը գյուղ լիներ, պետք է ունենար գյուղի >ձեռնավոր /իշխանության ներկայացուցիչ/ և տանուտեր /ռես/, իսկ սրանց բացակայություն դեպքում գյուղը որակվել է որպես >անկարգ գյու<: Տանուտերի պաշտոնը ընտրովի էր, այն էլ տարին մեկ, սակայն այդ պաշտոնը >գրավում էին< գյուղերի ամենափարթամ ու ազդեցիկ ընտանիքների անդամները, պաշտոնը վերածելով ժառանգական պաշտոնի: Հաջորդը գալիս էր գյուղի գզրի /գզիր/ պաշտոնը, երբեմն համատեղվել է տանուտերի /ռեսի/ պաշտոնի հետ`իրականացնելով տանուտերի հրամանները և մասնակցում էր հարկահավաքությանը«:

Գյուղացիները հաստատում էին, որ >Ղուրդուղուլի գեղ< տանուտեր կարող էր >դառնալ գեղի աղան< /կալվածատերը/, կամ նրա որդին, նվազագույնը` աղայի >մարդ<: Երբ »լուծված էր տանուտերի թեկնածուի հարցը,- պատմում էր պապս,- գեղացի մեծամեծերը մեծ փեշքեշով գնացել են Սարդար խանի >ոտ<` խանի հրամանով հաստատվելով գեղի տանուտեր:

Արմավիր, Ալիսո /լու/, Բլուր և դրանց հիմքի վրա ձևավորված Ղուրդուղուլի համանքի Բառարանների և Հանրագիտարանի փաստագրումները

Արան: ARANI: Տեղանուն, տեղաբնիկ արմավիրցիների կողմից Արարատյան հովտին և դաշտին, Այրարատ աշխարհին տրված անվանում: Առաջին անգամ Արանը հիշատակում է Մովսես Խորենացին հետևյալ կերպ` <Հայկյան Արանի /Արամեի/ գահանիստը համարվում էր Այրարատ <աշխարհի> Արմավիր քաղաքը>:

ԱԼԻՍԼՈ/ու/, AISLO, Գյուղ Երևանի նահանգի Էջմիածնի գավառում, այժմ` Արմավիր, Հոկտեմբերյանի շր-ում « /կրկնվում է ևս երկու անգամ, մի դեպում Ալիսլուն Սլոքենդն է` լքված գյուղ, ամենայն հավանականությամբ ունեցել է ոչ հայկական բնակչություն/:

ԱԼԻՍԼՈՒ, ALISIO, գյուղ Երևանի նահանգի Էջմիածնի գավ-ում: Այժմ` Արմավիր, Հոկտեմբերյանի շրջ-ում /հիշատակմանը բացատրություն կցված չէ/:

ԲԼՈՒՐ, ՊԼՈՒՐ - Բլուր/, BLUR, դամբարանավայր, բնակատեղի/, ՀԽՍՀ Հոկտեմբերյանի շրջ-ում, Հոկ-նի /ներկայիս Արմավիր/ ք-ից հր-արմ, Ջրաշեն գ-ի մոտ : Ռուսերեն աղբյուրներում նշանակված է նաև Պլուր ձևով: Այստեղ է գտնվել Հայաստանի հին քաղաք Արմավիրը: Բլուրի հարաբերական բարձրությունը մոտ 150 մ է /տվյալը Բառարանին է, պետք է լիներ` 69-71 մ /: 1880-ական թթ բացված են և պեղվում են հին բերդի ավերակները: Ի թիվս այլ հնությունների, այստեղից ու մերձակայքից գտնվել են իննը սեպագիր արձանագրություններ :

ԱՐՄԱՎԻՐ- Հոկտեմբերյանի բլուր, Սարդարաբ/պ/ատի բլուր - Բլուր Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհում, Արարատյան դաշտում, ՀԽՍՀ այժմյան Հոկտեմբերյանի շրջանում, Արմավիր գյուղի մոտ: Այստեղ է գտնվել հին Արմավիր քաղաքի միջնաբերդը և այդ պատճառով էլ վերջինս ուղղակի կոչվել է նաև ԲԼՈՒՐ :

ԱՐՄԱՎԻՐ, ARMAWIR, ԱԼԻՍԼՈ, ԱԼԻՍԼՈՒ, ՂՈՒՐՂՈՒԼԻ, ՂՐԴՈՒՂՈՒԼԻ, ՂՈՒՐԴՈՒԼԻ, ՂՈՒՐՈՒՂԼԻ, ՂՈՒՐԴՈՒՂՈՒԼԻ, ռուսերենով Կուրտուկուլ/ի/… Գյուղ ՀԽՍՀ Հոկտեմբերյանի շրջ-ում, Հոկտեմբ. ք-ից մոտ 6-8 կմ հր, Արաքսի ձախափնյա հարթավայրում, պատմական Արմավիրի ք-ի ավերակներից դեպի արլ: Թաղված է մրգատու և խաղողի այգիների մեջ…Նախկինում եղել է Ղուրդուղուլիի շրջ-ի կենտրոնը և կոչվել է Ղուրդուղուլի: Ա վերանվանվել է ՀԽՍՀ ԳԽ 1935թ 3/1 հրամանագրով, այնուհետև նկերկայացվում է բնակչության կազմը ըստ տարիների. այսպես օրինակ 1897-ին ունեցել է 1397 բնակիչ, 1926-ին` 1692, 1939-ին` 1733, 1959-ին` 2323, 1970-ին` 2670, իսկ 1979-ին` 2831 հայ բնակիչ…և հիշեցում` »Գ-ի մոտ են գտնվում պատմական Արգիշիխինիլինի- Արմավիր քաղաքի ավերակները :

Վեր բերված բնակավայրերի ցանկը և բովանդակությունը նույնությամբ կրկնված է Սովետական հանրագիտարանի »Արմավիր « հոդվածաշարում, այն տարբերությամբ, որ բնակավայրերի ցանկի մեջ է հայտնվել նաև Բլուր գյուղը:

Արմավիրի մասին ընդարձակ հոդվածներ են առկա Հարագիտարանի և Տեղանունների բառարանում: Բառարանից մեջբերենք միայն Արմավիր տեղանվան գլխագրերը, քանզի այն ավելի լայն հնարավորություններ է ընձեռում կարծիք կազմելու, թե որքան բազմազան էին հայ մատենագիրների, օտար պատմիչների ու աշխարհագիրների հայոց մայրաքաղաքին տված անվանումները:

ԱՐՄԱՎԻՐ, ARMAVIR, Արամայիր, Արամուրիա, Արգիշտի, Արգիշտիխիանա, Արգիշտիխինիլինի, Արգիշտիհինիլի, Արմայիր, Արմավիա, Արմավ/ի/-արա, Արմավիր Հին, Արմաուրիա, Արմորիա, Բլուր, »Լքված մայրաքաղաք«- Քաղաք Մեծ Հայքի Այրարատ աշխարհում, հավանաբար Արագածոտն գավ-ում, Արարատյան դաշտում, այժմյան Հոկտեմբերյանի շրջ-ի /1995-ից` Արմավիրի մարզ, հեղ./ Հայկավան ու Արմավիր գ-երի մոտ, Արաքսի ձախ ափին:

Հիմնադրվել է ուրարտական թագավոր Արգիշտի 1-ինի օրոք` 770 թ /մ թ ա/,և նրա անունով կոչվել է Արգիշտիխինիլի` >Արգիշտիի քաղաք<, իսկ հետագայում, ավերվելուց հետո նրա տեղում կամ նրա ավերակների անմիջական հարևանությամբ հիմնադրվում է /5-րդ կամ 4-րդ դ մթ ա/ Արմավիրը:
Ըստ Խորենացու Ա հիմնադրվել է շատ ավելի վաղ ժամանակներում` 3-րդ հազարամյակի վերջերին /մ թ ա/ ավանդական Հայկ նահապետի թոռ Արամայիսի կողմից և նրա անունով էլ կոչվել է Արմավիր: Թվում է, թե բացառված չէ, որ մինչև Արգիշտիի կողմից Արգիշտիխինիլի բերդի հիմնադրումը, դրա տեղում ավելի հնագույն ժամանակներից կարող էր գոյություն ունենալ բնակավայր, թերևս այն ժամանակվա իմաստով` քաղաք: Հավանական կարելի է համարել, որ Ա նշանակում է արմ-էրի /ցեղի/ քաղաք կամ, ավելի ճիշտ, ուղղակի ուրարտական Արգիշտիխինիլիի հայկական ձևն է: Ա 8-6- դդ /մ թ ա/ փաստորեն ուրարտական տիրապետության հս երկրների վարչական կենտրոնն էր, կարևորագույն բք և ուներ մեծ կայազոր: Պետության հս երկրներից գանձվող հսկայական քանակությամբ հարկերն ու տուրքերը հավաքվում էին այստեղ, և դրանց զգալի մասն առաքվում էր պետության մք Տուշպա ու կենտրոնական նահ-ները` Բիայնիլի: Հնագույն այդ ժամանակներում Ա դարձել էր նաև առևտրի ու արհեստագործության կարևոր կենտրոն: Ուրարտական պետության կործանումից հետո /6-րդ դ մ թ ա/ ավերված Ա ավելի քան 200-ամյակ մնում է անշուք վիճակում: Այն նորից է բռնում է իր զարգացման ուղին, երբ Երվանդունիների կողմից հռչակվում է Արարատյան թագավորության մայրաքաղաք /4-րդ դ մ թ ա/: Ա 4-3-րդ դդ /մ թ ա/ մայրաքաղաք լինելու հետ միասին նաև երկրի հեթանոսական կրոնի պաշտամունքային գլխավոր կենտրոնն էր, այստեղ էր նստում քրմապետը: Ա-ում 3-րդ դ /մ թ ա/ տնկած »Սոսյաց« անտառի ծառերի տերևների սոսափյունի հիման վրա քրմերը կատարում էին գուշակություններ: Նկատի ունենալով Ա-ի ստրատեգիական առումով աննպաստ դիրքը /այն գտնվում էր հարթավայրում և հաճախ ենթակա էր արլ զանազան ցեղերի հարձակումներին/, և այն, որ, ինչպես հաղորդում է Մ. Խորենացին, Արաքսը փոխել էր իր հունը և հոսում էր ավելի հր-ով /քաղաքացիները զրկվել էին խմելու և ոռոգման ջրից/, Երվանդունի վերջին թագավորն իր համար 3-րդ դ վերջերին կամ 2-րդ դ սկզբին /մ թ ա/ մայրաքաղաք է կառուցում Արաքս և Ախուրյան գետերի միախառնվելու անկյունում և լքելով Ա, արքունիքը տեղափոխում է այնտեղ` Երվանդաշատ, իսկ կրոնական կենտրոն դարձնում, դարձյալ նորակերտ, Բագարան փոքրիկ ք: Այդ ժամանակներից ի վեր Ա ընդհանրապես կորցնում է իր նշանակությունը և մատենագրության մեջ արդեն հիշատակվում է իբրև <Լքված մայրաքաղաք>: Ա իր գոյությունը պահպանում է մինչև 5-րդ դ, որից հետո այլևս իբրև ք չի հիշակվում /սխալ է` Արմավիրը գոյատևել է մինչև 13-րդ դարը/:
Մեր Մատենագիրներից Ա-ի մասին վկայություններ ունեն Մ. Խորենացին, Եղիշեն, Ղ.Փարպեցին, Սեբեոսը, Դրասխանակերտցին, Վարդան Արևելցին և ուրիշները :
/շարունակելի/



Օգտագործված գրականություն: ՀԺՊ ԳԱԱկադեմ. հրատար.,1976 թ
Լեո, հ-3 2-րդ գիրք,
Թ. Հակոբյան և ընկերներ, Հայաստանի ¨ ѳñ³ÏÇó ßñçանների տեղանունների µ³é³ñ³Ý§, ºñ¨³Ý,1986