Տիեզերքի եռամասնական կառուցվածքի` երկինք, երկիր, ծով [ջրեր],հայկական առասպելաբանական համակարգը և ճարտարապետությունը

Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն բնապաշտական հայեցակարգի հիմքում ընկած են եղել տիեզերքի եռամասնական` երկինք, երկիր [գետին], ստորգետնյա աշխարհ [ծով կամ ջրեր] կառուցվածքի առասպելական պատկերացումները: Տիեզերքի առասպելաբանական կառուցվածքի հայեցական մոդելը հազարամյակներ շարունակ ենթարկվել է փոփոխությունների, սակայն, արարչագործության և կործանման ներդաշնակ հավասարակշռությունը կարգավորող աշխարհաստեղծ բարձրագույն հոգևոր եռամասնությունը ենթակվելով այլևայլ փոխակերպումների, չի կորցրել իր բարձրագույն առաքելական նշանակությունը: Հասարակական զարգացումների որոշակի փուլում այդ հայեցակարգի եռամասնության սկզբունքը լայն կիրառություն է ունեցել սոցիալական դասային կառուցվածքի ձևավորման գործընթացներում, ձեռք բերելով համակարգային նշանակություն [16.60էջ] [նկ.1]:



ՆԿԱՐ 1.
Տիեզերքի առասպելաբանական պատկերացումները իրենց արտացոլումն են գտել ժայռապատկերներում, զարդարվեստում: Տիեզերքի բաղադրիչները ևս ինքնուրույն մեկնաբանություններ են ունեցել և այստեղ էական դերակատարում են ունեցել բնապաշտական սկզբունքներին խարսխված պատկերացումները:Նկ.1-1.Աստղալից երկինքը երկու լուսաբեր այծերի կոտոշների արանքում և շան պատկերը/ Շան համաստեղությունը, կամ Սիրիուսը նաև Հայկի համաստեղությունն է:
Նկ.1-2. Երկրի չորս կողմերը սիմվոլացնող կենդանիները կենաց ծառի չորս բոլորը:

Բնապաշտական առասպելաբանական հայեցակարգի ստորգետնյա բաղադրիչը, մեզ հասած բազմաթիվ բանահյուսական աղբյուրներից, այդ թվում և «Սասունցի Դավիթ» էպոսից` նախապատմական քաոսի «Սև Ջուրն» է, որտեղ վերջանում և կորչում է ամեն բան: Այս մասին Սասունցի Դավիթ էպոսից Ս. Հարությունյանը մի հրաշալի օրինակ է բերում` «...Մլըքի ջանդըկի մեկ յան կորսըվիր ի. չկա, ցրվիր, հանդունդ-Սիվ ջուր գնացիր ի:[15 էջ11.]: Աշխարհակործան Սև ջուրը, սակայն, երկակի բնութագիր ունի: Տիեզերքը շրջապատող ջրերը երկնքում այլ հատկանիշ են ձեռք բերում, դառնալով լուսավոր «Ծով Ծիրանի» [Խորենացի. գլուխ ԼԱ ]: Առասպելաբանական տիեզերքի ջրերի երկակի բնույթն անընդհատ պայքարի կենսահաստատման միջավայր է ստեղծում, որտեղ բանահյուսական-առասպելաբանական հերոսների համար պայքարի, գործունեության, ինքնահաստատման, բացահայտումների և ինքնադրսևորումների մեծ հնարվորություններ են գործում: Առասպելաբանական տիեզերքի ջրերը հնդեվրոպական ժողովուրդների մոտ հանդես են գալիս օձերի կամ վիշապների տեսքով` մարմնավորելով լույս ու մութ աշխարհները, ինչպես նաև փաստելով` տիեզերական արարչագործության և կործանման ուժերի ներդաշնակ հավասարակշռությունը: Օձակերպ բազմաթիվ ժայռապատկերներ կան Գեղամա, Վարդենիսի, Ծղուկի, Ուղտասարի ժայռաբեկորների համանկարներում, որոնք խորհրդանշում են այս պատկերացումները[նկ.2]:



ՆԿԱՐ 2.Տիեզերական օձերի թեման շատ տարածված և սիրված է Հայկական զարդարվեստում և իհարկե ժայռապատկերներում

Տիեզերքի առասպելաբանական եռամասնական ուղղաձիգ կառուցվածքը բանահյուսական տարբեր աղբյուրներում բաղդատվում է հարկերի [շերտեր, ոլորտներ, ենթաշերտեր], ընդ որում այս ոլորտների խորհրդանշական պատկերացումները տրանսֆորմացվում են այդ ոլորտների միֆական բնակիչների, որոնք մեծավ մասամբ գոտևորված մարդիկ են: Ս. Հարությունյանը գրում է «...ներքնահարկի մարդիկ գոտին իրենց ծնկներին են կապում,միջնահարկի մարդիկ, այսինքն` մենք, փորից վերև` իրանին, իսկ վերին հարկի մարդիկ` կրծքին: Ուշագրավ է աշխարհի ուղղաձիգ եռամասն կառուցվածքի հիմնական գոտիները մարդու մարմնի վրա, ներքևից վերև, գոտի կապելու դիրքով խորհրդանշումը, որ դարձյալ վկայում է տիեզերքի վերձիգ կառուցվածքը մարդու մարմնի դիրքով ու կազմվածքով պատկերացնելու ելակետը»[ Ս. Հարությունյան, էջ10]: Գիտնականի այս տեսակետը հաստատող բազմաթիվ խորհրդանշական ժայռապատկերներ կան Գեղամա, Վարդենիսի, Ծղուկի, Ուղտասարի ժայռապատկերներում: Տիեզերքի մասին ավելի ուշ ձևավորված պատկերացումներում Երկնային Կենաց Ծառը, որն իր ստորին և վերին եռաթև ճյուղերով և արմատներով հասնում է տիեզերական Ստորին և Վերին աշխարհներին` «Սև ջրերին և Ծով Ծիրանին», կապելով երկինքը` երկրին[նկ3]: Այս պատկերացումն, իր հետագա զարգացումներում` Ք. ծ. ա. 8-ից 6-րդ հազարամյակներում, ձևավորվում է, իբրև մարդ-լուսաբեր այծ-կենաց ծառ բարձրագույն հոգևոր եռամասնություն[նկ.4]:


ՆԿԱՐ 3.Սյունիքի և Գեղամա լեռների ժայռապատկերներում, տարբեր համանկարներում եզակի դեպքերում առանձին հանդիպում են ՙմարդ-կենաց ծառ՚-ի պատկերներ առասպելաբանական գոտեվորմամբ:


ՆԿԱՐ 4.Մարդ-լուսաբեր այծ-կենաց ծառ բարձրագույն հոգևոր եռամասնությունը

Տիեզերքի առասպելաբանական կառուցվածքի հայեցական մոդելում, բնապաշտական սկզբունքներով մարդուն կենաց ծառի տեսքով կերպարավորելու հանգամանքը փաստում է մարդ արարածի գոյությունը կարևորելու և տիեզերական արարչագործության մասնակից դարձնելու հանգամանքը: Այս երևույթը հետագայում քրիստոնեական հավատքի հիմնաքարերից մեկն է դառնում և ելակետային է մի շարք թեոլոգիական խնդիրների լուծման համար:

Հայկական լեռնաշխարհի նախաբնակների մոտ բնապաշտական հիմքերի վրա Կենաց Ծառի, խաչապատկերիների, մարդու և այծի պատկերների ստիլիզացման գործընթացի և գաղափարանշանների հետագա զարգացումների էվոլյուցիան` վերջի վեջո հանգում է խաչքարերի կայացմանը[նկ.5]:

Տիեզերքի մասին այս պատկերացումները Հայկական լեռնաշխարհում, Ք. ծ. ա. 5-ից 2-րդ հազարամյակներում, նյութականանում են բոլորաձև, բլրանման դամբարանների ճարտարապետական հորինվածքների տեսքով, որտեղ անմիջապես դոլմենային դամբարանում` մարդ-կենաց ծառն է, որոշ դեպքերում թաղված հանգուցյալը կծկված է սաղմի դիրքով [հատիկը, սերմը], իսկ բոլորաձև շրջանից ներս կառուցված բլրաթումբը սիմվոլացնում է Ստորին և Վերին աշխարհների ջրերը:

Հնագույն ժամանակներից մեզ հասած, խորհրդանշական իմաստավորում ունեցող, ճարտարապետական փոքր չափերի հուշարձանների համեմատական քննությունն ի հայտ է բերում կարևոր մի առանձնահատկություն, որը սակայն Հայկական լեռնաշխարհից, այսինքն հնդեվրոպական ցեղերի ծննդավայրից դուրս ենթարկվել է որոշակի փոփոխությունների: Խոսքը առասպելական պատկերացումներում` արական նախասկզբի բացարձակ և անվերապահ ճանաչումն է: Այս սկզբունքը, տիեզերքի առասպելաբանական բնապաշտական հայեցակարգի ձևավորման փուլում արդեն, նրա կարևորագույն բաղադրիչներից մեկն էր: Սկսած ուղղաձիգ կանգնեցրած քարակոթողներից, ֆալոսներից մինչև ուղղահայաց տեղակայված վիշապները այս են հաստատում իրենց տեղադրման ճարտարապետական միջավայրի տարրերով և ապա ամրագրում` պանթեիստական խորհրդակիր պատկերներով[նկ.6]:

Փոքր չափերի ճարտարապետական հուշարձաններից ամենաերկարակյացները հավանաբար ֆալլական քարակոթողներն են, որոնցից ամենահները պեղվել են Գյոբեկլի-Թեփեյի, Չաթալ-Յուրտի պեղումների ժամանակ և թվագրվում են 11-9 հազար տարի Ք.ա.: Հայկական լեռնաշխարհում այս հուշարձանների կամ պտղաբերության պաշտանմունքը խորհրդանշող ֆալլային կոթողների երկրպագությունը շարունակվել է դեռ երկար ժամանակ, նույնիսկ քրիստոնեությունը պետական կրոն ընդունելուց հետո: Հնագույն բնապաշտական հավատալիքներից ֆալլոսի պաշտանմունքը միակն էր, որը կարողացավ գոյատևել վերջին սառցապատման ժամանակաշրջանում և այդ բնական աղետի հետևանքով հասարակական գիտակցության մեջ տեղի ունեցած ահռելի կատակլիզմների արդյունքում հիմնավորապես փոփոխված աստվածությունների պանթեոնում: Բնապաշտական առասպելաբանական պատկերացումներում` արական նախասկզբի բացարձակ և անվերապահ ճանաչման նյութական դրսևորման կենսունակությունը ժամանակի, ինչու չէ` նաև տարածականության մեջ դժվար է հիմնավորել սոսկ ժողովուրդների, այդ թվում և հայ ժողովրդի` ավանդապաշտությամբ: Պաշտանմունքային այս տիպի կառուցվածքները, տարբեր հորինվածքներով, ճարտարապետական միջավայրի կառուցման տարբեր մոտեցումներով և լանդշաֆտին տեղակցելու տարբեր սկզբունքներով հայտնի են Եվրոպայի, Ասիայի և Հյուսիսային Աֆրիկայի բազմաթիվ հնավայրերում: Կատարման ոճական, գեղագիտական, ձևաբանական ամենատարբեր սկզբունքներով իրականացված քանդակներում առկա են գռհիկ նատուրալիստական կատարումներից մինչև ստիլիզացված` «սյուրռեալիստական» մոտեցումները: Հանդիպում են ֆորմայի աբստրահման այնպիսի հորինվածքներ, որտեղ ուրվագծվում է միայն ձևապատկերը, ազատված որևէ ավելորդաբանությունից, կամ հազվագյուտ դեպքերում` հպանցիկ մի քանի բնորոշիչ, ընդգծող շտրիխներով ձևավորված[նկ.7]:

Ֆալլատիպ պաշտանմունքային քարակոթողների` ֆալլոսների, մենհիրների, ուղղահայաց տեղադրված վիշապների, քառանիստ` ուղղահայացի ուղղությամբ զարգացում ունեցող հուշակոթողների երկարակեցության և կենսունակության գաղտնիքը չի կարող բացատրվել միայն, կամ նույնիսկ բնապաշտական ավանդապաշտության հիմնավորմամբ: Խնդիրը այստեղ Տիեզերքի առասպելաբանական կառուցվածքի հայեցական մոդելի երկրաչափական ընկալումների իրատեսականության, նյութակնության և ընկալման պարզության մեջ է: Դեպի վեր զարգացող յուրաքանչյուր գծապատկերայրն շինվածք` դեպի երկինք, դեպի անհասանելի և դրանով իսկ խորհրդավոր տիեզերք,առ աստված` բնութագիր ունի: Երկրաչափական ուղիղ գիծը ճարտարապետական մտահաղացումներում նույն վեհացնող, կառույցին հոգևոր և հայեցողական շուք ու խորհրդավորություն հաղորդող բաղադրիչն է: Այս երևույթի ճշգրիտ գնահատականը մենք հանդիպում ենք Ա. Հ. Գրիգորյանի այս հարցի շուրջ մեկնաբանություններում` «Նախաստեղծ հորինվածքները, որքան էլ ունենան իրենց բնական նմանակները, այնուամենայնիվ հնարածին են: Դրանց արարողը մարդն է, որն այս ճանապարհով փորձում է գտնել իր տեղը Երկիր-Երկինք տարածությունում:» Տեղին և դիպուկ այս նշումին ի հավելում, մեջբերենք մեկ այլ դիտարկում`«...խորհրդանշանային մտածողության արդյունքում ծնված խորհրդակիր պատկեր նշաններ` կետը, ուղղահայացը, հորիզոնականը...Հայկական լեռնաշխարհին հայտնի են 8-րդ հազարամյակից `:»:

Երկրաչափական ուղիղ գիծը` մարդ-երկիր-երկինք նոոսֆերային բանական-հոգևոր համակարգում իմաստավորվելով, դառնաում է խորհրդակիր բաղադրիչ և կարևորվում ճարտարապետական հորինվածքներում` հետագա բոլոր հազարամյակների զարգացման գործընթացներում[նկ.8]:

Տիեզերքի առասպելաբանական կառուցվածքի հայեցական մոդելի երկրաչափական, գծա-գրաֆիկական պատկերացումներում ուղղահայաց գծային, մակեսային և ծավալային պատկեր-նշաններին համազոր կարևորվել են նաև հորիզոնական տեղադրում ունեցող գծերը, մակերեսները և հորիզոնականի ուղղություններով զարգացումներ ունեցող ծավալները: Ի տարբերություն ուղղահայացի, հայկական առասպելաբանական մտահայեցակարգում Երկիրը, իսկ երկրաչափական առումով հորիզոնակական տեղադրված գծա-ծավալային երկրաչափական մարմինները` մարմնավորում են իգական նախասկիզբը: Ֆալլական մարմնի տեղադրությունը հորզոնական ծավալի [պատվանդան] վրա ընդհանրացնում է Երկինք-Երկիր [արական-իգական] կապը` սրբազան ակտի խորհրդաբանական իմաստավորմամբ[նկ.5]:

Տիեզերքի առասպելաբանական կառուցվածքի հայեցական մոդելի այսպիսի պարզ մեկնաբանությամբ և նմանությամբ արարված փոքր չափի ճարտարապետական հուշարձանները կենսունակ էին և են, մտահաղացման կոնստրուկտիվ պարզության և համակարգաստեղծ ներքին հնարավորությունների պատճառով: Այս սկզբունքով են կառուցվել և դեռ կկառուցվեն` բազմաթիվ հուշարձաններ, կոթողներ: Հին աշխարհի ճարտարապետության քննական դիտարման դեպքում, նկատվում է նման ճարտարապետական մտահաղացմամբ կառույցների թվաքանակի կտրուկ նվազում այն երկրներում, որոնց տեղաբնիկ բնակչության հոգևոր և առասպելաբանական տիեզերական հայեցակարգում հիմնադրույթային սկզբունքը խարսխված է իգական նախասկզբին: Օրինակ փարավոնների Եգիպտոսում:
Հին Եգիպտոսի ճարտարապետական համալիրներում մեր այս տեսակետը հաստատող փաստարկներ ենք տեսնում ինչպես տաճարային կառույցների,այնպես էլ առանձին արձանների և հուշակոթողների կառուցվածքային մանրամասները քննելիս: Եգիպտական տաճարների օրդերները մտահաղացման այն բաղադրիչներն են, որոնք առավելագույնս շեշտում են շինության վերընթաց զարգացումը, համալիրին հաղորդում են սլացիկություն ու արտաերկրային շուք: Տաճարների հիմնական մեծամասնության օրդերները վերհայաց սլացքը սկսում են ստերեոբատի, կամ ստիլոբատի մակերեսից` ի տարբերություն հունական օրդերների [թերևս բացառությամբ միայն դորիական օրդերների], որոնք բոլորն էլ կանգնած են խարսխի վրա: Սֆինքսի արձանի պատվանդանը ըստ էության արձանի օրգանական շարունակությունն է, որտեղ արձանը և նրա «պատվանդանը» հորիզոնականի ուղղությամբ զարգացումներ ունեցող ծավալ է, կոնստրուկտիվ առումով` արձանը և պատվանդանը այս դեպքում մի ըմդհանուր միավոր են: Այսինքն այստեղ բացակայում են Հնդեվրոպական առասպելաբանական աշխարհարարման հայեցակարգից բխող ծիսական մոտեցումներն ու սկզբունքները: Հին Եգիպտոսի ճարտարապետության հոգևոր ներհայեցողական կանոնակարգը խարսխված է իգական նախասկզբի պաշտանմունքին, որը և բացառում է պտղաբերությունը խորհրդանշող Երկինք-Երկիր [արական-իգական] սրբազան ակտի ծիսական գործընթացի կերպարավորման Հնդեվրոպական ժողովուրդների սկզբունքային մոտեցումներին: Մեր այս տեսակետը ավելի հիմնավորելու համար օրինակ վերցնենք քառանիստ, պրոեկցիայում քառակուսի, բրգաձև, դեպի վեր տարբեր երկարությամբ ձգված հուշակոթողային ճարտարապետությունից: Սրանք բոլորն էլ զուրկ են պատվանդաններից, ի տարբերություն, օրինակ, Տրայանոսի Կոստանցայում գտնվող սյունաձև հաղթակոթող-հուշասյունից, որը զանգվածեղ պատվանդանի վրա է կանգնեցված:

Տիեզերքի առասպելաբանական կառուցվածքի հայեցական մոդելում Երկինք-Երկիր [արական-իգական] կապը` սրբազան ակտի խորհրդաբանական իմաստավորմամբ, մեգալիթային հուշարձանների տեսքով, մենք հանդիպում ենք Արևմտյան Եվրոպայի հնավայրերում` Ֆրանսիական Քառնակում և Բրիտանական կղզիներում: Այստեղ հայտանաբերված և հետազոտված բազմաթիվ մեգալիթային կարակոթողների մեծ մասը հիմքում սկսում են նեղանալ-սրվել, որը զուտ շինարարական տեսանկյունից անհասկանալի է, սակայն միանգամայն հասկանալի է դառնում, երբ երևույթը դիտարկվում է Հայկական լեռնաշխարհի հնագույն բնակիչների հոգևոր պահանջների տեսանկյունից: Այսպիսի մոտեցումը փոքրածավալ ճարտարապետական կոթողներում հազարամյակներ շարունակ կիրառական է եղել Հայկական լեռնաշխարհում և ժառանգաբար անցել խաչքարերերին: Ամենավաղ շրջանից մինչև ուշ միջնադարյան խաչքարային հուշարձանների, պատկերներում` ներքին վերջավորության հատվածում, հաճախ են հանդիպում Կենաց Ծառի եռարմատը, որի մեջտեղի արմատը երկարեցված է [տիպիկ օրինակներ կան Գնիշիկ և Առինջ գյուղերի հին գերեզմանոցներում]:



Հայկական Լեռնաշխարհում սառցապատումների ընթացքում արժեքավորվեց Կենաց Ծառը և ժամանակի ընթացքում փոփոխվելով, ստիլիզացվելով, նոր հավելյալ իմաստավորումներ ձեռք բերելով` շարունակաբար մնաց Հայոց զարդարվեստում: Տիեզերքի առասպելաբանական կառուցվածքի հայեցական մոդելում սառցապատումից հետո, Հայկական Լեռնաշխարհում, Մարդը` Կենաց Ծառի տեսքով, դարձավ տիեզերակենտրոն բաղադրիչ, հավերժաբար վերարտադրվող և վերածնվող կենսատու աղբյուր:

Տիեզերքի հայկական նախաստեղծ մոդելի երկրաչափական պատկերը դուալիստական էր: Տիեզերքը ըստ հայերի հնագույն առասպելաբանական պատկերացումների մի քանի հիմնական ոլորտներից էր բաղկացած: Սրանցից յուրաքանչյորն էլ իր հերթին տարբեր թվով ենթաոլորտներից: Կառուցվածքի հիմնական բաղադրիչները երեքն էին` Երկինք, Երկիր, Ստորգետնյա աշխարհ,այս կանոնակարգված եռմասնական համակարգը բոլոր կողմերից շրջապատում էին տիեզերական ջրերը [Սև Ջուր, կամ Քաոս],: Երկինքը բաժանվում էր յոթ ենթաոլորտների` երկրամերձ մասը, ամպերը, լուսինը, արեգակը, աստղերը, հրեշտակների և սրբերի ապրելավայրը, և յոթերորդը`Քերոբվեների և Սերոբվեների թևերի վրա բազմած Աստծո Գահը: Ստոգետնյա աշխարհը իր հերթին նույնպես, համապատասխանաբար բաժանված էր յոթ ոլորտների` Գետինք,Դժողք, Սանդարամետք, Տարտարոս, Գեհեն, Անդունդք, Սև Յանատակ [16.էջ11-13.]:: Ըստ հայկական առասպելաբանության Երկիրը, կամ գետինը իր լեռներով, գետերով, լճերով, անտառներով և լանդշաֆտի մանրամասներով, հայելային ձևով, կրկնվում էր վերևում, ընդ որում, ներքևի ջրերը սնում էին վերև կրկնապատկեր-Երկրի գետերը, լճերը, դաշտերը, վերևինը համապատասխանաբար ներքևինը` ստեղծելով ջրերի յուրօրինակ շրջապտույտ: Նույնպես և կրկնվում էին Երկինքը և Ստորգետնյա աշխարհը իրենց ենթաշերտերով, կամ ենթաոլորտներով: Բոլոր ոլորտներում մարդիկ էին ապրում [16. էջ10.]:

Ժայռապատկերներում հանդիպող Կենաց ծառերը բազմաթիվ են: Հանդիպում են սովորական ծառանման պատկերներից մինչև ստիլիզացված, երկրաչափական ճշգրիտ գծագրությամբ, առանց ավելորդաբանությունների պատկերներ: Այս ոճավորմամբ Կենաց ծառերը, գործառույթային առումով, կարևոր նշանակություն են ձեռքբերում համանկարներում` դառնալով կենտրոնական կերպար, որի շուրջը ընթանում են թեմայի զարգացումները: Կենաց Ծառը Հայ առասպելաբանության մեջ իր ունեցած կենտրոնական դերակատարումը շարունակում է պահպանել ժայռապատկերներում` համանկարներում պատկերավոր ընդգծումներով վերարտադրվելով և դառնալով գործողությունների հիմնական առանցք:


ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Հայկական մշակույթի և ճարտարապետության տեղաբնիկ լինելու տեսակետը հաստատելու համար առաջին և կարևոր նախապայմանը Հայկական լեռնաշխարհը, որպես հայ էթնոսի ձևավորման կենսամիջավայր իրողության հիմնավորումն է, քանի որ միայն տեղաբնիկ էթնոսն է ի զորու կրել, պահպանել զարգացնել իր կողմից ստեղծված մշակույթը: Նման հիմնավորումը մեր կողմից կատարվել է նախկինում կենսամիջավայրի փոփոխությունների, հասարակական-պատմական զարգացումների գործոնների, հնագիտական պեղածո նյութի գեղագիտական և ճարտարապետական գիտական գնահատականների քննական վերլուծությունների արդյունքում:

-կլիմայական խոշորագույն փոփոխությունների արդյունքում, 12,5 հազար տարի առաջ, Հայկական Լեռնաշխարհի հնագույն քաղաքակրթությունները վերացել են [Gjwbekli tepe], կամ մարդկանց հիմնական մասը երկարատև երաշտի կործանարար ազդեցությանը չդիմանալով` արտագաղթել է, իր հետ տանելով ճարտարապետության, գյուղատնտեսության և գործունեության այլ բնագավառներում իր ձեռքբերումները:

-արտագաղթածների մշակույթը նոր բիոտոպերում մեծ փոփոխություններ է կրել, իսկ շատ գիտելիքներ էլ նոր միջավայրում իմաստազրկվել և կորսվել են: Աշխարհի ընկալման բնափիլիսոփայական ընկալումները խորը փոփոխություններ են կրում: Արարչագործության արական նախասկիզբը, նոր բնակավայրերում ադապտացված նորաբնակների մոտ, ստորադասվում է իգականին [Հյուսիսային և Արևելյան Աֆրիկա]:

- Հայկական Լեռնաշխարհի հարավում մնացած մարդկանց պոպուլյացիան բնութագրվում էր դեպի տոլերանտության ճգնաժամային գոտին ձգտմամբ, իսկ հյուսիսում և հյուսիս-արևելքում, մարդիկ հայտնվեցին սառցե ծուղակներում, որտեղ, սակայն, կարողացան գոյատևել 2000 տարի, մինև մեծ հալոցքը:

-սառցադաշտերով շրջափակված հովիտներում մարդիկ կարողացան գոյատևել ի հաշիվ աղքատիկ ճաշացանկի` որը իր մեջ ներառում էր ձկնամիս հրաբխային ակտիվ գործընթացների հետևանքով չսառչող լճերում վխտող ձներից և որոշ բուսատեսակներ, որոնք կարողացել էին հարմարվել նոր պայմաններին: Կենցաղում կարևոր դերակատարում ձեռք բերեց նոր բնակլիմայական պայամաններին լավագույնս հարմարված օրգանիզմը` այծը:

Այծը սկսում է մարմնավորել լույսի պաշտամունքը:

-փոքր չափի ճարտարապետական կոթողների մեծ մասը ի հայտ եկան միչև մեծ հալոցքը և ունեցան զարգացման տարբեր դրսևորումներ և շարունակվեցին մինչև առաջին հազարամյակի կեսերը: Դրանք վիշապներն էին, որոնք խորհրդանշում էին տիեզերական արարչագործության և կործանման ներդաշնակ հավասարակշռությունը, մենաքարերը, դոլմենները, կրոմլեխները, ժայռեղեն այլ հուշարձաններ:

-ժայռապատկերներում բնապաշտական պատկերներից մինչև սիմվոլներ և «իծագրեր» զարգացումները` ունեցել են բնապատմական, հասարակական և հոգևոր նախադրյալներ: Բնապաշտական հիմքերի վրա Կենաց Ծառի, խաչապատկերների, մարդու և այծի պատկերների ստիլիզացման գործընթացի և գաղափարանշանների հետագա զարգացումների էվոլյուցիան` վերջի վեջո հանգում է խաչքարերի կայացմանը:

-սառցապատումների հազարավոր տարիների ընթացքում սրբազան տոտեմների փոփոխությունը ուղղակի հետևանքն էր նոր բնապաշտական սկզբունքների ձևավորման, որի հիմքում ընկած էր տիեզերքի առասպելաբանական կառուցվածքի հայեցական մոդելը: Տիեզերքի եռամասնական կառուցվածքի`երկինք, երկիր, ծով [ջրեր] առասպելաբանական համակարգը Հայկական լեռնաշխարհի բնիկների մոտ սկսել է ձևավորվել երևի թե հալոցքներից անմիջապես հետո: Ըստ ավանդապատումների անդունդի «սև ջուրը» շրջափակում է ամբողջ տիեզերքը իր մեջ առնելով երկինքն ու երկիրը: Տիեզերքի մասին ավելի ուշ ձևաված պատկերացումներում Երկնային Կենաց Ծառը, որը իր ստորին և վերին եռաթև ճյուղերով և արմատներով հասնում է տիեզերական «ջրերին»` Ստորին «Սև ջրեր» և Վերին «Ծովն Ծիրանի»` աշխարհներիը` կապելով երկինքը` երկրին: Ք.ա. 8-ից 6-րդ հազարամյակներում ձևավորված մարդ-կենաց ծառ-այծ` լուսաբեր աշխարհաստեղծ բարձրագույն հոգևոր եռամասնության հետագա զարգացումների հետևանք է:

-Ստորին և Վերին աշխարհների ջրերի առասպելաբանական պատկերացումները, որոնք ժայռապատկերներում մարմնավորում են օձապատկերները, արդեն Ք.ա. 5-ից 2-րդ հազարամյակներում տեղայնացվել էին Արևմտյան Եվրոպայում, Միջագետքում, Հյուսիս-արևմտյան Հնդկաստանում [Ռամա,Կրիշնա]:

- Տիեզերքի մասին այս պատկերացումները Հայկական Լեռնաշխարհում, Ք.ա. 5-ից 2-րդ հազարամյակներում, նյութականանում են բոլորաձև, բլրանման դամբարանների ճարտարապետական հորինվածքների տեսքով, որտեղ անմիջապես դոլմենային դամբարանում մարդ-կենաց ծառն է: Որոշ դեպքերում` դամբարանում, հանգուցյալը կծկված է սաղմի դիրքով [հատիկը, սերմը], իսկ բոլորաձև շրջանից ներս կառուցված բլրաթումբը` Ստորին և Վերին աշխարհների Սև Ջրերն են սիմվոլացնում:

- Ժայռապատկերներում եղած սիմվոլները ճշգրտորեն կրկնվում են միջագետքյան պատկերագրերի և եգիպտական հիերոգլիֆներում:

- Հնագույն հիշողությունները, որոնք առասպելաբանական պատառիկների տեսքով պահպանվել են տարբեր ազգերի մոտ, առավել ամբողջական են հայկական մշակույթում պահպանված ավանդությունների, ավանդապատումների, առասպելների և ժողովրդական բանահուսության տեսքով, քանի որ հայ ժողովուրդը միակն է Հայկական լեռնաշխարհում ծնված, ձևավորված հնդեվրոպական ցեղերից, որ շարունակաբար կրել և զարգացրել է հնագույն էթնոսի մշակութային ժառանգությունը` չփոխելով բիոտոպը:

Վերը շարադրվածի հիման վրա մենք կարող ենք արձանագրել`

Հայկական էթնոսը ծնվել, ձևավորվել և զարգացել է Հայկական լեռնաշխարհում ստեղծելով իր ուրույն, բազմաշերտ, բազմաբովանդակ մշակույթը, տիեզերքի կառուցվածքի մասին իր առասպելական մոդելը, աշխարհի ստեղծման և կործանման սեփական դիցաբանական կոնցեպցիան, որը տրանսֆորմացվել է զարդարվեստի, քանդակի, ճարտարապետության ապա ամենատարբեր զարգացումներ ունեցել տաճարների, եկեղեցիների, խաչքարերի արվեստում:

--------
Ծանոթագրություն

Հեղինակը այստեղ հավանաբար չի ցանկացել ներգրավել Հայկական Միջագետքի հնավայրերի հուշարձանները, որոնց տարիքը, ըստ գիտական գնահատման 12հազար տարուց ավելի քան հին են: