ՄԱՐԴԸ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒՅԹԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԼԵՌՆԱՇԽԱՐՀՈՒՄ ՎՅՈՒՐՄԻ ՎԵՐՋԻՆ ՍԱՌՑԱՊԱՏՈՒՄԻՑ ԱՌԱՋ ԵՎ ՀԵՏՈ

Հետազոտության առարկան

Հայկական Լեռնաշխարհում ձևավորված հնագույն բնապաշտական մշակույթն է: Այդ մշակույթի ազդեցության տարածման աշխարհագրությունը, կրողները, զարգացումները:

Հետազոտությունների հիմքերը: Մարդը բնապատմական և հասարակական զարգացումների արդյունք է, որի ձևավորման գործընթացում առավել մեծ նշանակություն են ունեցել կենսատարածքը և էկոլոգիական գործոնները: Էկոհամակարգերի բազմազանությունը՝ նույն աշխարհագրական տարածքում, պատմական որոշակի տիրույթում, առավել մեծ հնարավորություններ է ստեղծել կենսունակ, բազմաշերտ, բազմաֆունկցիոնալ հասարակություն ձևավորելու համար:

Կենսատարածքի կառուցվածքի և բաղադրիչների աննշան փոփոխությունները ստիպում են օրգանիզմներին վեր հանել բոլոր ներքին հնարավորությունները, կամ փոփոխվել, նոր պայմաններին և կենսագոյությանը ուղղակի, կամ անուղղակի ազդող գործոններին՝ հարմարվելու համար: Հարմարվողականության գործընթացում փոփոխվում են պատկերացումները շրջակա միջավայրի նկատմամբ, մարդը ձեռք է բերում նոր աշխարհընկալում, նոր փորձ, փոփոխության են ենթարկվում հոգևոր և նյութական արժեհամակարգերը, մշակույթը:

Մարդկությունը իր հասարակական ձևավորման նախաարդյունաբերական փուլում մեծապես կախված էր կենսատոպից և բնական գործոններից, որոնք բնապաշտական հիմքերի վրա ձևավորեցին աշխարահայացք, կենցաղ, գործելակերպ, որոնք անընդհատ զարգացում էին ապրում և փոփոխվում զուգահեռաբար՝ միջավայրի բիոտիկ և աբիոտիկ գործոնների փոփոխության:

Հետազոտությունները

Կատարվել են անթրոպոգենի ժամանակաշրջանի երկրաբանական և կլիմայական խոշորամաշտաբ փոփոխությունների համեմատական վերլուծություններ: Վերջին քսան տարիների, Հայկական Լեռնաշխարհում կատարված հնագիտական հետազոտությունների արդյունքների և պեղածո նյութի գիտական քննություն: Կատարվել համապատասխան եզրակացություններ:

Հետազոտության արդյունքները

Մինչև Վյուրմի սառցապատման վերջին փուլի սկսվելը և Հայկական Լռնաշխարհի հարավում և Հայկական Միջագետքում աննախադեպ և երկարատև երաշտի սկսվելը՝ Գյոբեկլի թեփեյի (Պորտասարի) մշակույթը, այդ ժամանակների համար անհավատալի, նվաճումներ արձանագրեց: Ք.ա. 9-րդ հազարամյակում այդ մշակույթը բնական մեծածավալ աղետի հետևանքում դանդաղ մարեց:

Գյոբեկլի թեփեյի մշակույթի արձագանքները մի քանի խորհրդապատկերների, խորհրդանշանների և ճարտարապետության փոքր չափի հուշարձանների տեսքով պահպանվեցին միայն Հայկական Լեռնաշխարհում, որտեղից արդեն Ք.ա. 4-ից 3-րդ հազարամյակներում արտագաղթողների հետ տարածվեց նաև Եվրոպայում՝ Ֆրանսիայի հարավում և Բրիտանական կղզիներում:

Ք.ա. 9-րդ հազարամյակից սկսած, մինչև մեծ հալոցքները 7-րդ հազարամյակի կեսերը, Հայկական Լեռնաշխարհի կենտրոնական և հյուսիսային հատվածների լեռները և նախալեռնային շրջանները՝ սկսած 1350մ. բարձրությունից՝ սառցադաշտերով էին պատված: Կյանքի գոյությունը պայմանավորված էր գործող հրաբուխների արտազատած ջերմությամբ, որոնք կյանքի համար պիտանի, արտաքին աշխարհից սառցապատ լեռներով մեկուսացած, համեմատաբար կայուն կենսամիջավայրեր էին ստեղծել: Երկու հազար տարուց ավել ժամանակահատվածում, այս ,,կյանքի օազիսներում,, պատսպարված մարդիք ի սպառ մոռացան վերերկրյա ճարտարապետության ճարտարագիտական գիտելիքները, սակայն նոր ձեռքբերումներ ունեցան ստորգետնյա կառույցների, հաղորդակցության ուղիների ստեղծման և քարանձավների կառուցապատման գործում: Այս հմտությունները հետագայում նրանք լայնորեն կիրառեցին վերերկրյա շինարարության բնագավառում:

Փոփոխության ենթարկվեց աստվածների պանթեոնը: Պանթեիստական պանթեոնի գլխավոր դերակատարումներ ստանձնեցին մարդը, այծը, օձը, կամ վիշապը: Ձևավորվեց տիեզերքի առասպելաբանական կառուցվածքի յուրօրինակ պատկերացում, որի կենտրոնում մարդ-կենաց ծառն էր՝ արեգակ-պտղով:

Սկսած 5-րդ հազարամյակի սահմանագծից Հայկական Լեռնաշխարհում բարենպաստ պայմաններ ստեղծվեցին, որի արդյունքում մարդկանց պոպուլացիան կտրուկ աճեց և բնապաշարները այլևս չէին կարող բավարարել: Սկսված մեծ արտագաղթը դեպի հարավ, ապա արևելք, այնուհետև՝ Միջերկրկանի աֆրիկյան ափով, Սիցիլիայով Իտալիա, այնտեղից էլ հարավային Ֆրանսիա, ապա Բրիտանական կղզիներ:

Ք.ա. 5-րդ հազարամյակի վերջում արտագաղթի ուղղությունը փոխվեց դեպի Փենջափ:
Արտագաղթի ճանապարհը կարելի է առանձնացնել կլոր բոլորաձև դամբարաններով, մեգալիթային կոթողներով, ժայռապատկերներով:

Ամփոփում

Առաջին անգամ հիմնավորվել է Հայկական Լեռնաշխարհում, բնապաշտական հիմքի վրա ձևավորված հոգևոր և նախաստեղծ հնագույն մշակույթի անընդհատական առկայությունը իր բնիկ կենսատոպում, ինչպես նաև հայ էթնոսի ներսում մշակույթի արժեքների փոխանցելիության ու ժառանգականության անընդհատականությունը:

Քարտեզագրվել են Ք. Ա. 10,5-ից մինչև 3-րդ հազարամյակներում հնդևրոպական ընտանիքի ժողովուրդների արտագաղթերի ուղիները և Հայկական Լեռնաշխարհում բնապաշտական հիմքի վրա ձևավորված հոգևոր և նախաստեղծ հնագույն մշակույթի տարածման աշխարհագրությունը:

Գրականություն
1. Շահինյան Ս., »Հայաստանի քարանձավները« հ. I, 2005թ., «Զանգակ-97», Երևան, էջ 170:
2. Շահինյան Ս., »Չորրորդականի շրջանի սառցապատումները և նախաարիացիների ծագումը», Հայկական լեռնաշխարհը Հայոց և համաշխարհային քաղաքակրթության բնօրրան, Գիտաժողով 2-րդ, ՀՀ ԳԱԱ, 2005թ., Երևան, էջ 12-25:
3. Շահինյան Ս., Նոր հնագիտական վկայություններ Քաշաթաղից. Հանդես ամսօրեայ. 1-12, Մխիթարեան հրատ., 2002թ., Վիեննա-Երևան, էջ 369-401:
4. Շահինյան Ս., Քարանձավները հայ ժողովրդի հոգեկերտվածքի և մշակույթի ձևավորման գործընթացում, Հաղորդում 1-ին, Հայկական լեռնաշխարհը Հայոց և համաշխարհային քաղաքակրթության բնօրրան, ԳԱԱ ՊԻ, 2004թ., Երևան, էջ 24-32:
5. Շահինյան Ս., Քարանձավները հայ ժողովրդի հոգեկերտվածքի և մշակույթի ձևավորման գործընթացում, Էջմիածին, N 5, 2003թ., Էջմիածին,
6. Асланян А., Региональная геология Армении, Айпетрат, 1958г., Ереван, ст 430.
7. Баласанян С., Назарян С., Амирбекяан В., Сейсмическая защита и ее организация., Эльдорадо, 2004г., Гюмри, ст 264.
8. Балян С., Шварцбах М., Введение полеоклиматологии, Наука, 1955г., Москва, ст 284.
9. Балян С., Думитрошко Н., Древние оледенения Арм. ССР, Геология Арм. ССР, т. 1, Геоморфология, 1962г., Ереван, ст 56-64.
10. Балян С., Структурная геоморфология Армянского нагорья и окаймляющих облястей, ЕГУ, 1969г., Ереван, ст 390.
11. С.М.Шагинян. Непосредственное влияние факторов экосистемы на сложение Армянских мофологических представлехий о Космосе. Научные Чтения “Белые ночи-2011”Великий Новгород, 2011. РФ стр 112-118
12. С.М.Шагинян. Эндемическая культура и боздействие экологическиих факторов экотопа. XX Международная научно-практическая конференция. ЭКОЛОГИЯ И ЖИЗНЬ Сборник статей 2011 Пенза стр 202-204
13. ”Atlas of Irish History” G.E. Sean Duffy, Second Edition; Gill&Macmillan;2000.Derbyshire, p144 UK,www.gillmacmillan.ie.
14. Ãåîìîðôîëîãèÿ, 1962ã., Åðåâàí, ñò 56-64.
15. David Wengrow. .”The Archaeology of Early Egypt”. Cambridge Univesrity Press. 2006. Cambridge.
16. Language-tree divergence times support the Anatolian theori of Indo-European origin. Russel D.Gray&QuentinD. Atkinson. NATURE|VOL.426 |27november2003, www.natur.com/natur
17. Mene J. ,, Celtic ornament’’ Mercier Press 1974. Dublin p.104.
18. Nash G. and Chippindale C. European Landscapes of Rock-art. Rout ledge 2002 Lond
19. O`Kelly C.,,Newgrange ”Eden Publication.1996 (Reprinted 2003;2007). Ireland elenpublications@gmail.com Gill&Macmillan;2000.Derbyshire,UK,www.gillmacmillan.ie.on p.120.
20. Schmidt Klaus. Geobekli Tepe, Southeastern Turkey. A Preliminary Report on the 1995-1999 Excavations.. In: Paléorient. 2000, Vol. 26 N՛1. pp. 45-54.
21. S.M.Shahinyan. Global Climate Changes and Pantheistic Spiritual Perseptions in Armenia Higland Beforand After the Last Wurm Glaciation. http://www.inqua2011.ch Swiss, Bern july20-28 INQUA congress
22. Shahinyan S., The “Xenophon Dwellings” and their Analogues in the Basin of Lake Sevan, UIS congress. August 1989. Budapest, p. 446-448.
23. S.Shahinyan S., Cave Dwellings with Stone Doors. UIS Congress, August 1989, Budapest, p 440-442.
24. S.M.Shahinyan. Global changes of environment and the great migration of people from Asia Minor at the end of the Quaternary period. WAC – 6 IRELAND 2008, 29-th JUNE – 4th JULY. Dublin p.300.
25. S.M.Shahinyan. Pantheistic prerequissitis of developments from petrogliphs to symbols and architectural moduls. 3rd International conference CPAC. Beijing.China. Nov.20-24,2011. Published by Institution of Engineering and Technology China. Vol.5 p.38-42
26. S.M.Shahinyan. Petrogliphs and Ansient symbols of Armenian Highland. YSUAC.2010. Zangak-97. Yerevan. 114p.