ՍԻՐԵԼԻ ՀԱՅՐԵՆԱԿԻՑՆԵՐ, ՕԳՆԵՔ ՁԵՌՔ ԲԵՐԵԼ ԿՈՄԻՏԱՍԻ «ՏԵՏՐԱԿԸ»

(Կոմիտասագետ, կոմպոզիտոր Արթուր Շահնազարյանի նամակ-խնդրանը)

Ինչպես հայտնի է, 1915 թվականին, երբ Կոմիտասին վերադարձրին աքսորից, նա որոշ չափով շարունակեց աշխատել և ստեղծագործել: Սակայն Կոմիտասն աստիճանաբար կորցրեց հոգեկան հավասարակշռությունը: Երբ Կոմիտասին տեղափոխեցին հոգեբուժարան, նրա ձեռագրերը տարբեր պատճառներով արդեն ցրված էին այս ու այն կողմ: Կորած էին համարվում հարյուրավոր երգեր, գիտական աշխատությունների հատվածներ և այլն: Հետագայում Փարիզում ստեղծված «Կոմիտաս» հանձնաժողովը սկսեց տարբեր տեղերից ի մի բերել Կոմիտասի ձեռագրերը և ուղարկել Հայաստան: Այդ ձեռագրերի հայտնաբերման գործը շարունակվել է տասնյակ տարիներ և շարունակվում է մինչ օրս: Հայտնի է, որ Կոմիտասի որոշ գործեր փրկվել են նրա աշակերտների և այլոց շնորհիվ: Օրինակ` նրա մի աշակերտի արտագրության շնորհիվ պահպանվել է Կոմիտասի «Տետր երաժշտության» աշխատությունը, որի բնօրինակը կորած է, և այն առաջին անգամ հրատարակել եմ ես 1989 թվականին («Մշակույթ» ամսագիր N 1. նախաբանը և ծանոթագրությունները` Ա. Շահնազարյանի), իսկ երկրորդ հրատարակությունը` «Կոմիտաս Վարդապետ. Ուսումնասիրութիւններ և յոդուածներ» գրքում (գիրք Ա, էջ 137):
Խորհրդային տարիներին Կոմիտասի դիվանը դասակարգում և հրատարակում էր ճանաչված երաժշտագետ Ռոբերտ Աթայանը: Նա ինձ պատմում էր, որ Փարիզից ուղարկված կոմիտասյան ձեռագրերը հասնում էին Հայաստան Մոսկվայում ստուգվելուց հետո միայն, և անհայտ պատճառներով այդ նյութերի մի մասը մինչ օրս մեզ չի հասել: Դրա ապացույցն այն փաստն է, որ Կոմիտասի ձեռագրերը Փարիզից ուղարկվել են հաջորդաբար համարակալված ծրարներով: Իսկ մեզ հասնելուց հետո պարզվել է, որ որոշ ծրարներ չկան: Օրինակ` հասել են մեզ Կոմիտասի ձեռագրերի, ասենք, N 1, 2, 3, 4, 7, 8 և այլ համարների ծրարները, սակայն չկան N 5, 6 ծրարները: Ցավալի է նաև այն, որ ձեռագրերի մի մասն էլ կորել է Պոլսի պատրիարքարանի մեղքով, քանի որ այդ ձեռագրերը նվիրել են տարբեր մարդկանց իբրև «հիշատակ Կոմիտաս Վարդապետից» և այլն: Կորած էին համարվում նաև Կոմիտասի խազաբանական ձեռագրերը, խազերի բանալու գյուտը, մինչև որ այդ ձեռագրերը ի մի բերեցի և 2001 թվականին հրատարակեցի իմ «Խազերի կոմիտասյան վերծանության հայտնությունը» գրքում (գիրքը կցում եմ):

Այսօր հայտնվել է մի նոր նյութ` կրկին պահպանված արտագրության շնորհիվ: Արտագրողը կոմիտասյան ձեռագրերը հայտնաբերել է 1944 թվականին Կոմիտասի մտերիմ մարդու` 82 տարեկան մի կույր ծերունու մոտ և գնել է դրանք: Հետո նա այդ մասին տեղյակ է պահել ինչ-որ պետական մարմնի: Այդ նյութերից խառը արտագրել է 30 էջ, ներկայացրել է և ասել, որ հարկ եղած դեպքում կարող է ներկայացնել նաև ամբողջական գործեր: Հայտնի չէ, թե այդ ձեռագրերի մնացած մասը ինչ է եղել, քանի որ Կոմիտասի դիվանում դրանք չկան:

Տետրակի նախաբանում նա գրում է. «1944 թվին, հոկտեմբերին իմացա, որ Էջմիածնում մի կույր ծերունի կա, որը թե՛ ինքն է բանաստեղծում և թե՛ գրի առած ու հավաքագրած ունի բազմաթիվ ազգագրական նյութեր: Ես գնացի այդ մարդու տուն: Անունը Հովնան էր, ազգը` Ջաբարյան: 82 տարեկան էր, կուրացել էր 14 տարի առաջ: Ապրում էր իր միակ ամուսնացած աղջկա (այժմ` այրի) մոտ: «Եփրատ» քոլեջի շրջանավարտներիցն էր: Հիմնական զբաղմունք չունենալով` տարբեր գործերով էր պարապել. ամերիկացոց մոտ` պահեստապետ, բաժանարար, հրահանգիչ, կարճ ժամանակ` ուսուցիչ, ապա առևտրական, հետո լուսանկարիչ և այլն: Կոմիտասի մոտիկն ու մտերիմն է եղել: Ինձ ցույց տվավ վերջինիս` իրեն գրած նամակներից,- Փարիզից, Պոլսից, Բեռլինից և այլն,- ինչպես և նվիրած գրքեր ու լուսանկարներ: Ես գիտեմ, որ Կոմիտասը բանաստեղծություններ էլ էր գրում, որոնցից երկու հատ տպված ես տեսել եմ պարբերականների մեջ: Ջաբարյանն ինձ ցույց տվավ Կոմիտասի բանաստեղծությունները, ինչպես և այլ` նրան պատկանող ու նրա կողմից գրված գործեր, որոնք ես գնեցի: Այժմ այդ նյութերից խառը կերպով ես դնում եմ և ըստ պահանջի կարող եմ տալ ամբողջական գործեր»:

Այդ «խառը կերպով դրվածը» կազմում է 30 էջ, որոնցից հատկապես 11 էջերը բացառիկ են, քանի որ այդտեղ Կոմիտասը դասակարգել է արևելյան և հայկական ժողովրդական նվագարանները, հայ եկեղեցական նվագարանները (բոլորը` իրենց տեսակներով ու անուններով):
Ապա դասակարգված են հայտնի նվագողների անունները. ով ինչ նվագարան է նվագել, խոսվում է հունական և եբրայական նվագարանների մասին և այլն: Հետո Կոմիտասի ծոցատետրերից վերցված ասույթներ են, տաղերի, երգերի ամբողջական բառեր, որոնք նույնպես արխիվում չկան: Կոմիտասի նյութերից հետո (30 էջից հետո) տետրում զետեղել է նաև անհայտ հեղինակների` Հայրենական պատերազմին նվիրված բանաստեղծություններ, որպեսզի իր առաջարկած նյութերին «հայրենասիրական շունչ» տա: Հետո ևս 2 էջ` «Կոմիտասի դավթարից», ապա աշուղ Հազիրիի դամբանականը` արտասանված աշուղ Ջիվանիի դագաղը գերեզման իջեցնելիս և աշուղական մի քանի երգեր: Ընդհանուրը 58 էջ է: Այդ նյութերից հայտնի է միայն Կոմիտասի մեկ բանաստեղծություն:
Այս տետրը արժեքավոր է նաև նրանով, որ նշում է կորած ձեռագրերի հետքը և հնարավորություն է տալիս գտնելու Կոմիտասի այլ ձեռագրեր («նշված ամբողջական գործերը»):

«Տետրակը» բերել են Ռուսաստանից: Այն վաճառվում է 7000 ԱՄՆ դոլարով: Վաճառողը ցանկանում է անհայտ մնալ և դիմել է ինձ` որպես կոմիտասագետի: Խնդրում եմ, օգնեք ձեռք բերել այդ արժեքավոր նյութը, նվիրել Կոմիտասի դիվանին և հրապարակել: Հետո հնարավոր կլինի գնալ այդ հետքերով` հայտնաբերելու համար նաև այլ նյութեր «ամբողջական գործերը»:

Կոմպոզիտոր, կոմիտասագետ Արթուր Շահնազարյան
Հեռ. (094) 84-16-19